ارزش و فضیلت انتقاد پذیری

از : دکترمحمد رضا جواهری
هرانسانی در راه رشد و کمال نیازمند بهره برداری از انتقادات هشدارها یادآوری ها اعتراضات عتاب ها و سرزنش های دیگران است . گردن فرازی فخر فروشی نفاق بی اعتقادی به ارزش های دینی غرور تکبر خودخواهی خودپسندی و نادانی مانع پذیرش انتقادات است . « انتقاد پذیری » یک اصل سرنوشت ساز و مهم اخلاقی و یک ارزش در مجموعه عناصر پیشرفت و کمال است . وظیفه عمومی مسلمانان آیینه بودن است باید شفاف و روشن عیب و نقص هم را بازگو نمایند تا برطرف گردد. البته انتقاد دو رکن دارد : انتقادگر و انتقاد پذیر. اگرانتقاد کننده آداب انتقادگری را رعایت نماید و دلسوزی و صداقت و خیرخواهی اش بر انتقاد شونده روشن باشد احتمال اثرگذاری اش بیشتر می شود. آفت بزرگ عموم اقشار به ویژه کارگزاران و مدیران کشور عدم پذیرش انتقاد است . یکی از ریشه های عقب ماندگی و مشکلات جامعه انتقاد ناپذیری است . رواج روحیه تملق و چاپلوسی و ستایش گری و کرنش خواهی در میان مدیران کشور باعث نفی و انزوای مصلحان بیدار و منتقدان هوشیار و آگاه و مخلص است . در این میان کشور و مردم ضرر خواهند کرد و حکومت اسلامی و انقلاب شکوهمند اسلامی صدمه می بیند و همه در پیشگاه خدای متعال مسئول خواهند بود. باید نظارت ملی و امربه معروف ونهی ازمنکر و انتقادگری در فرهنگ مردم جان گیرد و انتقادگری و انتقادپذیری نهادینه شود. باانتقاد باید مشکلات و موانع رشد آشکار گردد و راه کارهای برطرف شدن آنها شناسایی شود و اهداف و آرمان های مقدس انقلاب اسلامی تحقق یابد و حکومت ایران در جایگاه اسوه و نمونه برتر برای کشورهای اسلامی قرار گیرد. انتقاد ناپذیری و بلکه آزار و سرکوب منتقدان و اعتراض بر انتقادگران و سرانجام بی اثر شدن انتقادها موجب کم شدن حساسیت ها و ناامیدی دلسوزان کشور می گردد. با مرگ انتقاد جامعه از نشاط و پویایی و تحرک و احساس مسئولیت و بیداری و روح پایدار سازندگی تهی می شود و گرفتار انفعال بی حالی تنبلی فکری و تعطیلی خرد و اندیشه ورزی خواهد شد و این آفت بسیاربزرگ و خطرناک برای تداوم انقلاب اسلامی و برای جامعه ی درحال توسعه ی همه جانبه و برای وصول به تمدن اسلامی شیعی است .
قبول اعتاب خیر الهی لزوم انتقاد پذیری
پیامبراعظم صلی الله علیه وآله وسلم و امامان علیهم السلام راه های رشد کمال فلاح و خوشبختی رابه بشریت نشان داده اند. آموزه های دینی معصومین علیهم السلام سراسر زندگی و تمام ابعاد نیازهای انسان را فرا گرفته است . ضرورت انتقاد و عتاب و لزوم انتقادپذیری و قبول عتاب یکی از اصول ارزش های اخلاق اسلامی است . امامان علیهم السلام اصحاب خویش رابه عتاب و انتقاد از یکدیگر و بر پذیرش عتاب و انتقاد فراخوانده اند.
حسن بن شعبه حرانی نقل کرده است : قال علیه السلام لبعض موالیه : عاتب فلاناوقل له ان الله اذا ارادبعبدخیرا اذا عوتب قبل . امام هادی علیه السلام به یکی از دوستان خویش فرمودند : فلانی ر اعتاب و توبیخ کن ! و به او بگو : هرگاه خداوند برای بنده ای خیر بخواهد چون توبیخ شود بپذیرد.
مطابق این رهنمود الهی امام دهم باید در بین دوستان صراحت و صداقت در اعتراض بر گفتار و رفتارهای نادرست یکدیگر حاکم باشد و بی محافظه کاری و مصلحت جویی برای رشد و رستگاری یکدیگر تلاش نمایند. انتقاد عتاب سرزنش ملامت و توبیخ نیز همانند تشویق و تشکر لازم است . از این رو امام به یکی از دوستان خویش امر می کنند دوست دیگر را عتاب و توبیخ نماید. قطعا رفتار و گفتار نادرست و باطل و کار حرام او امام معصوم را به دستور و فرمان بر توبیخ وادار نموده است . امام در همین فرمان الهی علاوه بر دستور به توبیخ دیگری به او امر می نمایند اهمیت و ارزش پذیرش توبیخ و انتقادپذیری را هم به وی ابلاغ کند. انتقادپذیری و توبیخ پذیری و نرنجیدن از توبیخ و انتقاد بجا خیرالهی است و هرکس خدای حکیم خیر او را بخواهد انتقادپذیر می گردد. بنابر این انتقاد پذیری نشانه خیرالهی و رشد معنوی و کمال دینی است . مدیران و کارگزاران جمهوری اسلامی باید توبیخ های مومنان انتقادهای فرزندان انقلاب و عتاب دلسوزان را با جان و دل بپذیرند و برای احساس مسئولیت منتقدان ارزش فراوان قائل شوند. رئیسان و مسئولان باید بدانند احترام آنان نسبت به انتقاد کنندگان خویش نه تنها مقام آنان را پایین نمی آورد بلکه علامت خیرخواهی خدای متعال برآنان است . انتقادپذیری و قبول عتاب و سرزنش مومنان دستور امام هادی علیه السلام به شیعیان و پیروان اهل بیت علیهم السلام است .
درحدیث دیگرامام هادی علیه السلام فرموده اند : العتاب مفتاح المقال والعتاب خیرمن الحقد. عتاب و انتقاد کلید گفتگو است و عتاب بهتر از کینه بردل گرفتن است .
مطابق این حدیث شریف گرچه عتاب و سرزنش و ملامت باعث گفتگو و بگومگو و جدال است اما بهتر از نگفتن و به دل بردن و کینه ورزی است . بنابر این نباید از عتاب و سرزنش بجا و مناسب روی برگرداند و آن رابه دل برد زیرا به حقد و کینه و عقده های متراکم تبدیل می گردد و سرانجام به انفجار می رسد.

نصیحت پذیری نیاز مومنان
هر انسان باایمانی نیازمند خیرخواهی نصیحت و انتقاد دیگران است . ارتباطات و تعاملات مومنان باید براساس نصیحت و خیرخواهی برای یکدیگر استوار گردد. اشتباه وگناه در گفتار و رفتار غیر معصوم راه پیدا می کند بنابر این انتقادگری و انتقادپذیری از احتیاجات مومنان برای اصلاح گفتار و رفتار در راه تقرب به خدای متعال است .
امام جواد علیه السلام پدر امام هادی علیه السلام در بیان احتیاجات مومن فرموده اند : المومن یحتاج الی ثلاث خصال : توفیق من الله و واعظ من نفسه و قبول ممن ینصحه . مومن نیازمند سه خصلت است : توفیق الهی و واعظ درونی و قبول و پذیرش سخن از کسی که او را نصیحت می نماید. براساس این حدیث شریف هر مومنی محتاج نصیحت پذیری است . انتقادپذیری مومنان سفارش بزرگان دین و مذهب است . هیچ کس نباید خود را از نصیحت و انتقاد بی نیاز بداند. زیرا انتقادپذیری از نیازهای اساسی هر مومن در راه کمال است . نصیحت پذیری عیب شناسی و نشاط و پویایی در جهت رفع عیب ها است و آثار سازنده و سودمند زیادی دارد. واژه « نصیحت » که در آن خلوص صداقت صافی وپاکی نهفته است رسالت انتقادگران را یادآوری می نماید و شیوه و ادب انتقاد را نشان می دهد. انتقاد اگر ویژگی های نصیحت را دارا شود قطعا آثار بیشتری خواهد داشت .
پاورقی :
1 ـ تحف العقول عن آل الرسول علیهم السلام حسن بن شعبه حرانی قم انتشارات جامعه مدرسین چاپ اول 1404 ه ق ص 360 بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار علیهم السلام محمدباقر مجلسی بیروت موسسه الوفا و داراحیا التراث العربی چاپ سوم 1403 ه ق 1983 م ج 75 ص .65
2 ـ نزهه الناظروتنبیه الخاطر ابوعبدالله الحسین بن محمدبن الحسن الحلوانی ترجمه عبدالهادی مسعودی قم انتشارات دارالحدیث چاپ اول 1383 ص 216 بحارالانوار ج 78 ص .369
3 ـ بحارالانوار ج 78 ص .358
« انتقاد پذیری » یک اصل سرنوشت ساز و مهم اخلاقی و یک « ارزش » در مجموعه عناصر پیشرفت و کمال است . وظیفه عمومی مسلمانان « آیینه بودن » است و باید شفاف و روشن عیب و نقص های یکدیگر را بازگو نمایند تا برطرف گردد
رواج روحیه تملق و چاپلوسی و ستایش گری و کرنش خواهی در میان گروهی از مدیران کشور باعث نفی و انزوای مصلحان بیدار و منتقدان هوشیار و آگاه و مخلص می شود
با مرگ انتقاد جامعه از نشاط و پویایی و تحرک و احساس مسئولیت و بیداری و روح پایدار سازندگی تهی می شود و گرفتار انفعال تنبلی فکری و تعطیلی خرد و اندیشه ورزی خواهد شد و این آفت بسیار بزرگ و خطرناکی برای تداوم انقلاب اسلامی و برای جامعه در حال توسعه می باشد